Erotiek als inspiratiebron in het werk van Ben
Erotiek loopt als een rode draad door de kunst van Ben. Geïnspireerd door zijn reizen, de Griekse mythologie, Japanse prentkunst, maar voornamelijk Pablo Picasso, komt deze thematiek op verschillende wijzen naar voren. Vreemde paddenstoelen, verborgen en niet verborgen gezichten en geheime kabinetten: ze komen allen terug in het uiteenlopende oeuvre van Ben. Wij hebben ze hieronder stapsgewijs uiteengezet.
Pompeii
In de zomer van 2009 gingen Ben en Anita voor de zevende keer op vakantie naar Italië. Een bezoekje aan Napels kon niet uitblijven. Specifiek bezochten ze het Gabinetto Segreto, alwaar Ben zijn inspiratie vond voor veel van zijn werk, waaronder de serie Paddenstoelen Plukken (3), Slow Motion, en Enkidu. Deze Gabinetto Segreto, ofwel ‘geheim kabinet’, omvat de ruimtes in het Nationaal Archeologisch Museum waarin de sensuele en erotische kunstvoorwerpen en teksten uit de opgravingen van Pompeii en Herculaneum tentoon worden gesteld.
Aangezien de werken in verschillende tijdperiodes als obsceen en aanstootgevend werden beschouwd, zijn de ruimtes afwisselend geopend en gesloten geweest. Toch is het een interessant gegeven dat deze beelden en voorwerpen in de tijd van de vulkaanuitbarsting — die plaatsvond in 79 na Christus — helemaal niet als pornografisch werden ervaren. Sterker nog, een concept als pornografie kenden de Romeinen niet eens. Eerder maakten dergelijke expliciete afbeeldingen deel uit van de culturele communicatie. Zo dienden deze voorwerpen om kennis over de oude mythologie uit te dragen, fungeerden de fallische symbolen als beschermers van het huis en de rijkdom, en konden zij helpen bij het stimuleren van de vruchtbaarheid.
Later heeft Ben een eigen interpretatie van het erotisch kabinet ontworpen: in het atelier hing hij zwarte doeken op, die een kleine ruimte afbakenden. Op deze geheime plek konden bezoekers zijn werk aanschouwen. Dit leverde veelal rode kaken en gegiechel op.
Tussen alle vrijmoedige fresco’s, copulerende geiten en fallische windgongs, zijn ook veel penisfiguren te zien, welke we veelal terug zien komen in het werk van Ben. Hieronder zien we Paddenstoelen Plukken en Bevredigend gebruiksvoorwerp (olielamp), welke stuk voor stuk — en niet geheel incidenteel — in 2009 zijn getekend. Zo zijn de hiernaast afgebeelde drie olielampen een inspiratie geweest voor Bevredigend gebruiksvoorwerp (olielamp).
Het is interessant om te benoemen dat deze werken eveneens terugslaan op de overgebleven fallische torens — chuilpa genaamd — te Sillustani, Peru. Ook hier blijkt dat de cultuurhistorische blik op erotiek en seksualiteit zeer veranderlijk is. Deze fallische stenen, die wel twaalf meter hoog konden zijn, dienden als graftorens en hadden eerder een magisch-religieuze functie. Zo komt Ben z’n brede interesse in verschillende culturen en de inspiratie die hij daaruit haalde duidelijk naar voren.
Leuk om te weten dat de kunstvoorwerpen van de Gabinetto Segreto uit Napels in de exhibitie ‘Art and Sensuality in the Houses of Pompeii’ tentoongesteld worden in het Archeologisch Park van Pompeii. Deze loopt tot januari 2023.
Japanse prentkunst
Met de term ‘Shunga’ (春画) wordt door Japanners erotische kunst aangeduid. Vaak vervaardigd met blokdruk, toonden deze prenten mensen in seksueel genot en pikante standjes. Het is dan ook niet vreemd dat wanneer we shunga letterlijk vertalen het zoiets betekent als beeld van de lente, waar ‘lente’ in Japan een gebruikelijk eufemisme is voor seks.
Warai-e 2016
De vele variaties van het menselijke paringsritueel worden uiteengezet op deze prent. Zoals dikwijls te zien is bij shunga, zijn de lichamen uitgespreid over een plat vlak, waardoor de vagina en penis (in de negentiende-eeuwse prenten waren beide van buitenproportionele omvang) pontificaal in het zicht zijn. Tegelijkertijd verstrengelen de lichamen en hun kledingstukken zich tot een gepassioneerd kleurenspel.
De beelden werden geproduceerd van 1600 tot 1900, ofwel de Edoperiode, door de kunstenaars van de ‘vlietende wereld’, ook wel ‘ukiyo-e’ (met ukiyo-e wordt een stijl van houtsnede bedoeld die sinds de achttiende eeuw tevens in Europa populair werd en daar grote invloed had op de kunstwereld van het fin de siècle). Echter werd in de twintigste eeuw het grootste gedeelte van deze erotische prenten verbannen en het maken ervan verboden.
Ben zag de shunga’s en hun thematiek als vruchtbare grond voor zijn werk. Zo vormden de bovenstaande shunga’s de inspiratie voor het schilderij Warai-e (wat met de vertaling ‘lach plaatje’ een andere naam is voor shunga).
Slakkenspoor
Ben z’n interesse in seksualiteit vloeide samen met zijn fascinatie voor slakken. Al sinds zijn jeugd heeft hij slakken bijzonder gevonden. Ze zijn klein en langzaam, maar zullen altijd, continu en gestaag, hun weg volgen. Anita herinnert zich hoe Ben een lichtspel zag in het spoor van een slak en het zonlicht wat er op scheen.
Tevens zijn slakken rasechte ‘hermafrodieten’, wat betekent dat ze vrouwelijke én mannelijke geslachtsorganen hebben. Ben heeft hier duidelijk inspiratie uitgehaald. De onderstaande tekening, Slow Motion, weergeeft twee slakken op een hermafroditisch object. Die tweeslachtigheid doet wederom de kop op in het werk Phallus Hermaphroditus Erectus en de eerder besproken serie Paddenstoelen Plukken.
Picasso
Pablo Picasso was ongetwijfeld één van de krachtigste invloeden op het werk van Ben. De stempel van Picasso is aanwezig in diverse werken uit uiteenlopende tijdperiodes.
Zo vond hij zijn inspiratie voor dit schilderij, Danse Burlesque 2017, bij de erotische etsen van Picasso, wat te zien is aan de duidelijke overeenkomsten tussen de verschillende werken.
Danse Burlesque (2017)
Op de eerste erotische ets, genaamd Rêveries d’Opium (1968), staat een opium-rokende man die een naakte vrouw met een vogel op haar borst beschouwt. Deze man komt spelenderwijs terug in Danse Burlesque, ditmaal met een rode ‘pijp’. Het centrale subject van het schilderij toont veel vergelijkingen met de vrouw in Belly Dancer with a Stout Spectator (1968). Waar Picasso’s gravure echter één toeschouwer kent, wordt de danseres in Danse Burlesque omringd door mannelijke figuren.
Ook keert het figuur van Picasso zelf vaak terug in het werk van Ben. In Danse Burlesque als blauw figuur in een gestreepte trui, waar hij een voyeur van het spektakel is.
Bij het schilderen van “Degas in het bordeel“ haalde Ben inspiratie uit Edgar Degas’ Trois filles assises (of Drie vrouwen in het bordeel). Op deze monotype zijn er drie naakte vrouwen te zien, wachtend op nieuwe klanten. Het thema van prostitutie was niet onbekend bij het Franse impressionisme van de negentiende eeuw, waartoe Degas behoorde. Henri de Toulouse-Lautrec, Edouard Manet en Vincent van Gogh waagden zich ook aan het illustreren van deze meisjes van plezier, maar het was Degas die de keerzijde van het oudste beroep ter wereld poogde te vangen in zijn werk. Hij beeldde ongelukkige vrouwen af, grijpend naar drank en verveeld voor zich uitstarend.
Een groot contrast met het werk van Ben, die hier zijn eigen draai aan heeft gegeven. Door Degas zelf in het schilderij te plaatsen, te zien als een kaarsrecht en in groen gekleed figuur, zien we de vrouwelijke subjecten in het schilderij opeens op surrealistische wijze tot leven komen. Ben leek net zoals Picasso gefascineerd te zijn door Degas. Ook Picasso haalde thema’s van vrouwelijke naaktheid en la vie bohème aan en heeft ook Degas zelf, omringd door vrouwen of hen schilderend, gegraveerd. De primitieve maskers uit Les demoiselles d’Avignon, een van Picasso’s meest bekende werken, komen ook terug bij de schaars geklede dames van “Degas in het bordeel”.
Het interessante aan het werk van Ben en zijn gewoonte om de schilders die hem inspireren in zijn schilderijen te incorporeren is dat de wisselwerking tussen voyeurisme en erotiek schrijnend duidelijk wordt. Tevens de alom aanwezige thematiek van gezichten en geslachtsdelen doen de vraag opwekken wie er nu naar wie aan het kijken is. Waar het eerst Degas was die de voyeuristische positie vervulde, zijn het nu wij die hém zien kijken. Toch maakt het niet uit welk deel van het werk wij aanschouwen, bij Ben spiekt het schilderij altijd terug.
Niet alleen hier, maar in het gehele oeuvre van Ben zijn er gezichten te vinden, soms op de vreemdste plekken. Kijk maar eens goed rond door het werk van Ben op deze website, en zie of jij ze allemaal kan vinden!
